बीआरआई घोषणा हुनुअघि नै चीन-अमेरिका सम्बन्ध बिग्रँदै

बेइजिङ । चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको सत्ताले बेल्ट एण्ड रोड (बीआरआई) परियोजनाको औपचारिक घोषणा गरेको १० वर्ष पूरा भइसक्दा पनि यसको गन्तव्य कता के भन्‍ने कुनै यकिन हुन सकेको छैन। सन् २०१३ मा घोषणा गरिएको बीआरआई सुरुमा वन बेल्ट वान रोड (ओबीओआर) भनेर चिनिन्थ्यो, र पछि सी जिनपिङले विदेश नीति प्रमुख परियोजनाको रूपमा यसलाई घोषणा गरेका थिए।

सन् २०१२ को अन्त्यमा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी (सीसीपी) को महासचिवको भूमिका ग्रहण गरेका सीले प्राचिन सिल्क रोडको परम्परामा आफ्नो नयाँ पहललाई २०१३ मा कजाकस्तान र इन्डोनेसियाको औपचारिक भ्रमणका क्रममा प्रारम्भमा बीआरआईको घोषणा गरेका थिए।

उनले ‘आदानप्रदानको दुई वर्षभन्दा बढी वर्षको इतिहास [सिल्क मार्गहरू], एकता, पारस्परिक विश्वास, समानता, समावेशीता, आपसी सिकाइ र जीत-विन सहयोग, विभिन्न जाति, विश्वासका देशहरूका आधारमा प्रदर्शन गर्दछ। र सांस्कृतिक पृष्ठभूमिहरू शान्ति र विकास साझेदारी गर्न पूर्ण रूपमा सक्षम छन्। सीले चीनलाई यूरेशियाको बाँकी भागसँग जोड्ने समुद्री र महाद्वीपीय करिडोरहरूको श्रृंखला बीआरआईले समान कनेक्टिभिटी प्रभाव पार्ने वाचा गरेका थिए।

‘चीन र अन्य युरेसियाली अर्थतन्त्रहरूबीच घनिष्ठ आर्थिक सम्बन्धहरू स्थापित गर्न, सहयोगलाई गहिरो बनाउन र यूरेसियाली क्षेत्रमा विकास क्षेत्र विस्तार गर्न, हामीले एक अभिनव दृष्टिकोण अपनाउनुपर्छ र संयुक्त रूपमा ‘सिल्क रोडको साथमा आर्थिक बेल्ट’ निर्माण गर्नुपर्छ। यो मार्गमा रहेका सबै देशका जनतालाई फाइदा पुर्‍याउने ठूलो उपकरण हुनेछ,’ सन् २०१३ मा सीले भनेका थिए।

आन्तरिक सन्दर्भमा, सीले चिनियाँ राष्ट्रको ‘पुनरुत्थान’ को लागि बीआरआईलाई प्रमुख रूपमा राखे, जसलाई आंशिक रूपमा ‘चीन सपना’ (अर्थव्यवस्था, २०१८) पनि भनिन्छ। बीआरआईले चीनले विश्वव्यापी वित्तीय संकटको प्रतिक्रियामा उल्लेखनीय रूपमा राम्रो काम गरेको बेलामा पश्चिमी विश्व मितव्ययिता उपायहरू, बढ्दो ध्रुवीकरण र दरारहरूबाट गुज्रिरहेको समयमा थप सक्रिय, मानक आकार दिने विश्वव्यापी भूमिका खेल्ने चीनको इच्छालाई मूर्त रूप दियो।

सुरुदेखि नै, बीआरआईलाई चीनको प्रेरणाको शंका गर्नेहरूको एक श्रृंखलाले आलोचनात्मक रूपमा हेरेको थियो। बीआरआई घोषणा हुनुअघि नै चीन-अमेरिका सम्बन्ध बिग्रँदै गएको थियो। बीआरआई, ट्रम्प प्रशासनका अमेरिकी अधिकारीहरूले विलाप गरे, एक आर्थिक रूपरेखा सिर्जना गर्यो जसको माध्यमबाट चीनले ‘शिकारी वित्तिय अभ्यासहरू’ को प्रयोग मार्फत आफ्नो राष्ट्रिय सुरक्षा उद्देश्यहरू पछ्याउन थाल्यो।

दक्षिण एसियामा, बीआरआईको लागि प्रमुख लगानी गन्तव्य, चीनले भारत र पाकिस्तान बीचको विवादित क्षेत्रमा पूर्वाधार निर्माणको पहललाई रोज्यो र जसलाई भारतले विरोध गरेको थियो। सन् २०१५ मा भारतीय विदेश मामिला मन्त्रीले बीआरआईलाई ‘चीनले आफ्नो राष्ट्रिय पहल अन्तर्गत  राष्ट्रिय हित प्राप्तिका साथ बनाईएको हो, [र] यसलाई ग्रहण गर्न अरूलाई बाध्यकारी छैन’ भनेर निन्दा गरेका थिए।

ऐतिहासिक रूपमा चीनप्रति शंका गर्ने पक्षहरूका लागि बीआरआई बढ्दो आधिपत्यवादी र आर्थिक रूपमा विस्तारवादी चिनियाँ महत्वाकांक्षाको प्रतीक बन्न पुगेको छ।

सीको नेतृत्वमा, बीआरआईलाई चीनको विदेश नीतिको प्रमुख स्तम्भको रूपमा राखिएको छ। समय बित्दै जाँदा, चिनियाँ सरकारले बीआरआई मार्फत पछ्याउन खोज्ने धेरै उद्देश्यहरू बनाएको छ। यसमा पूर्वाधार लगानी मार्फत कनेक्टिभिटीको वृद्धि, चीन र बीआरआई प्राप्तकर्ताहरूको सुधारिएको आर्थिक विकास, बृहत्तर क्षेत्रीय समन्वयको सहजीकरण, अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारको उन्नति, उर्जा सहयोगलाई सुदृढ पार्ने र जन-मानिसको आदानप्रदानको विकास समावेश छ।

चीनले ‘पूर्वाधार अन्तर’लाई यूरेशिया भित्र ठूलो आर्थिक एकीकरणलाई सीमित गर्ने मुख्य कारकको रूपमा हेर्छ, पूर्वाधार लगानीलाई बीआरआईको प्रमुख नीति प्राथमिकतामा राख्छ। क्षेत्रीय आर्थिक एकीकरण र सहयोग प्रवर्द्धन गर्दै सीमापार वस्तु, सेवा, पुँजी र जनताको प्रवाहलाई सहज बनाउन सडक, रेलमार्ग, बन्दरगाह र विमानस्थललगायत भौतिक पूर्वाधार निर्माणमा बीआरआई परियोजनाहरू निकै केन्द्रित छन्।

यसको एक भागको रूपमा बेइजिङले नयाँ बजारहरू खोलेर सीमापार व्यापार र लगानीलाई बढावा दिएर चिनियाँ फर्महरूका लागि नयाँ आर्थिक अवसरहरू सिर्जना गर्न खोजेको छ। सन् २०१३ देखि, बीआरआई प्राप्तकर्ता अर्थतन्त्रहरूमा चिनियाँ प्रत्यक्ष विदेशी लगानी (एफडीआई) सन् २००५ र २०१३ को बीचमा ४६४.१२ बिलियन अमेरिकी डलरको तुलनामा ९८१.०३ बिलियन अमेरिकी डलर पुगेको छ। बी

आरआई चीनको फराकिलो नीति विरासतको हिस्सा हो, जसले ‘गो आउट’ र ‘गो ग्लोबल’ रणनीतिका साथ चिनियाँ फर्महरूको विश्वव्यापी उपस्थितिलाई प्रवर्द्धन गर्न खोजेको देखिन्छ। बीआरआईको ढाँचामा पूर्वाधार परियोजनाहरूका लागि ठेक्काहरू मुख्यतया चिनियाँ फर्महरू र आपूर्तिकर्ताहरूलाई तोकिएको छ, जसले गर्दा (राज्य-स्वामित्व) चिनियाँ फर्महरूको लागि बजार खोज प्रभाव सिर्जना गर्दछ।

चिनियाँ फर्महरू र विदेशमा प्राप्तकर्ताहरू दुवैका लागि सिर्जना गरिएका सम्भावित लाभहरूले प्रारम्भमा बीआरआईलाई विजयी परिदृश्यको रूपमा सिर्जना गरेका छन् र बीआरआईलाई चिनियाँ परोपकारले आकारको राजनीतिक पहलको सट्टा आर्थिक पहलको चित्रणलाई औपचारिक रूप दिएका छन्।

चीनले बीआरआईलाई सन् १९४५ पछिको विश्वव्यापी शासन व्यवस्थाको ट्रान्सएट्लान्टिक फोकसभन्दा बाहिर रहेको विश्वव्यापी सहयोगको रूपरेखाको रूपमा थप गरेको छ। चीनले अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आईएमएफ) र विश्व बैंक समूह (डब्लुबीजी) (स्टीफन, २०१७) जस्ता पश्चिमी वित्तिय संस्थाहरूको नवउदारवादी नीतिको प्रिस्क्रिप्शनलाई चुनौती दिने विकास वित्तिय मोडेलहरूमा केन्द्रित हुने परियोजनाको रूपमा बीआरआईलाई प्रवर्द्धन गरेको छ।

बीआरआई ऐतिहासिक रूपमा पश्चिमी-प्रभावित वैश्विक शासन संरचनाको समानान्तर सञ्चालन गर्ने वित्तिय ढाँचा प्रकट गर्न आएको छ र सांघाई सहयोग संगठन (एससीओ) लगायत चीनले प्रमुख भूमिका खेल्ने अन्य अपेक्षाकृत संस्थाहरूसँगै अवस्थित छ। एससीओ र एआईआईबीजस्ता समानान्तर संगठनहरूमा चीनको लगानीले ‘काउन्टर-अर्डरिङ संस्थाहरू’ को प्रवर्द्धन मार्फत अमेरिकी वर्चस्वबाट बाहिर निस्कने प्रयासको रूपमा व्याख्या गरिएको छ।

चीनले बीआरआईलाई विश्वव्यापी मुद्राको रूपमा रेन्मिन्बी (आरएमबी) को बढ्दो अन्तर्राष्ट्रिय प्रयोगको वकालत गर्न प्रयोग गरेको छ। बीआरआईले व्यापार र लगानी लेनदेनमा स्थानीय मुद्राको प्रयोगलाई प्रवर्द्धन गर्ने, वास्तविक विश्वव्यापी रिजर्भ मुद्राको रूपमा रहेको अमेरिकी मुद्राको निर्भरता घटाउने र वित्तीय समावेशीतालाई प्रवर्द्धन गर्ने लक्ष्य राखेको छ।

यो मुद्रा तत्वले अमेरिकी डलरको विकल्पको रूपमा आरएमबीको अन्तर्राष्ट्रियकरण प्रवर्द्धन गर्न बेइजिङको फराकिलो प्रयासमा बीआरबईलाई प्रयोग गर्न थालिएको छ। जसको स्थितिलाई विश्वव्यापी रिजर्भ मुद्राको रूपमा अमेरिकालाई बजेट घाटा चलाउन अनुमति दिने चुनौतीको रूपमा लिइन्छ।

बढ्दो मुद्रा अन्तर्राष्ट्रियकरणका लागि थप उपायहरूमा विभिन्न देशहरूसँग द्विपक्षीय मुद्रा आदानप्रदान सम्झौताहरू समावेश छन्, जसमा आरएमबी क्लियरिङ र सेटलमेन्ट सेवाहरू, साथै प्रमुख वैश्विक वित्तीय केन्द्रहरूमा अपतटीय आरएमबी क्लियरिङ बैंकहरूको स्थापना समावेश छ।

यसबाहेक, चीनले विभिन्न लगानी च्यानलहरू स्थापना गरेको छ, जस्तै योग्य विदेशी संस्थागत लगानीकर्ता (क्यूएफआईआई) र रेनमपनबी, योग्य विदेशी संस्थागत लगानीकर्ता (आरक्यूएफआईआई) कार्यक्रमहरू, जसले विदेशी लगानीकर्ताहरूलाई चीनको पूँजी बजारमा पहुँच गर्न र आरएमबी डोमिनेटेड सम्पत्तिहरूमा लगानी गर्न अनुमति दिन्छ।

चीनद्वारा विकसित क्रस-बोर्डर इन्टरबैंक भुक्तानी प्रणाली (सीआईपीएस)ले सीमापार आरएमबी लेनदेनको सुविधा दिन्छ र आरएमबीमा अन्तर्राष्ट्रिय भुक्तानीहरूको लागि अझ प्रभावकारी र सुविधाजनक प्लेटफर्म प्रदान गर्दछ। आरएमबी डोमिनेटेड ऋणको साथमा अर्को घटक बनाउँछ, जसले विदेशी सरकारहरू, संस्थाहरूलाई अनुमति दिन्छ।

यसले आरएमबी-डोमिनेटेड बोन्ड्‌सको लागि विश्वव्यापी बजार सिर्जना गर्न मद्दत गरेको छ र आरएमबीको लगानी र वित्तिय मुद्राको रूपमा प्रयोग बढाएको छ। बीआरआई सहभागीहरूलाई आरएमबीमा व्यापार गर्न प्रोत्साहित गरेर बीआरआई मुद्रा विविधीकरणको लागि चीनको दबाबको अर्को औजार बनेको छ।

चीनले बीआरआईलाई राज्य-निर्देशित नीति र वाणिज्य बैंकहरूको जटिल नेटवर्क मार्फत वित्त पोषण गर्दछ, जसले बीआरआई-सम्बन्धित परियोजनाहरूको लागि रकम प्रदान गर्दछ। चाइना डेभलपमेन्ट बैंक (सीडीबी) र चीनको निर्यात-आयात बैंक (एक्जिम बैंक) लगायत नीति बैंकहरूले बीआरआई परियोजनाहरूका लागि दीर्घकालीन, कम ब्याजमा ऋण उपलब्ध गराउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् भने वाणिज्य बैंकहरूले छोटो अवधिमा ऋण उपलब्ध गराएको छ।

नीति बैंक र वाणिज्य बैंकहरूबाट ऋणको अतिरिक्त, चीनले बीआरआईको लागि विकास वित्तपोषण उपलब्ध गराउन द्विपक्षीय र बहुपक्षीय संयन्त्रहरू पनि स्थापना गरेको छ। द्विपक्षीय संयन्त्रमा चीन र व्यक्तिबीच भएका सम्झौताहरू समावेश छन्।

यसरी चीनले आफ्नो स्वार्थलाई केन्द्रमा राखेर सुरु गरेको बीआरआई अन्य मुलुकहरुका लागि ऋण-जाल बन्‍न पुगेको छ। बीआरआई सम्झौता गरेका मुलुकहरु पनि झस्किनुपर्ने अवस्था सिर्जना भएको छ। जसका कारण बीआरआई अनिश्‍चित गन्तव्यतिर गइरहेको देखिन्छ।