• Login
No Result
View All Result
Dainik Sanjal
Advertisement
  • होमपेज
  • राजनीति
  • राष्ट्रिय
  • खेलकुद
  • स्वास्थ्य
  • शिक्षा
  • मनोरंजन
  • हिन्दी समाचार
  • अन्य
    • समाज
    • मुख्य समाचार
    • यातायात
English
चुनाव २०७९
  • होमपेज
  • राजनीति
  • राष्ट्रिय
  • खेलकुद
  • स्वास्थ्य
  • शिक्षा
  • मनोरंजन
  • हिन्दी समाचार
  • अन्य
    • समाज
    • मुख्य समाचार
    • यातायात
No Result
View All Result
No Result
View All Result
Dainik Sanjal
  • होमपेज
  • राजनीति
  • राष्ट्रिय
  • खेलकुद
  • स्वास्थ्य
  • शिक्षा
  • मनोरंजन
  • हिन्दी समाचार
  • अन्य

वैकल्पिक राजनीतिका त्रुटि र अबको बाटो

शास्त्रीय दलका नेता जस्तै ‘वैकल्पिक नेता’ पनि सतही र गफाडी देखिए । भुइँ तहमा गएर जनताको एजेण्डा खोतल्नेतर्फ कसैको दृष्टि गएन । जनताका समस्या अलपत्र परिरहे, ‘वैकल्पिक नेता’ भ्रष्ट नेतासँग मीत लगाउँदैमा व्यस्त रहे ।


वैकल्पिक राजनीतिका त्रुटि र अबको बाटो
Share on FacebookShare on Twitter

केही समय अगाडिसम्म ‘वैकल्पिक राजनीति’ निकै मिठो शब्द थियो । लगभग एक दशकदेखि नै विभिन्न व्यक्ति र समूहले यो शब्दको राग गाए । तर आजसम्म आउँदा न त निर्णायक शक्ति सिर्जना भयो, न त मौलिक धार । स्थानीय चुनावबाट स्वतन्त्र उम्मेदवार उदाएपछि अहिले ‘वैकल्पिक राजनीति’को राग मधुरो भएको छ ।

यस सम्बन्धमा वैकल्पिक राजनीति गर्छु भन्नेहरूको आफ्नै गुनासो छ । उनीहरू भन्दछन्- हामीसँग सही विचार छ, तर जनताले बुझिदिएनन् । हाम्रा कुरा जनताले सुनिदिएनन् । यस्ता गुनासाले नै स्पष्ट भन्दैछन्- ‘वैकल्पिक राजनीतिवालाहरू आफूभित्र कमजोरी छ भन्ने कुरा स्वीकार गर्न तयार छैनन् ।’

वास्तविकता यो हो कि ज-जसले नेपालमा वैकल्पिक राजनीति गर्छु भने, ती वास्तविक वैकल्पिक नै थिएनन् । उनीहरूसँग वैकल्पिक सोच र विचारधारा नै थिएन । उनीहरू पुराना शास्त्रीय दल भन्दा अलिकति पनि फरक थिएनन् । उनीहरूको असफलताको मूल कारण नै यही हो ।

वैकल्पिक राजनीति जरूरी छ । यसको सफलताको एउटै शर्त हुन्छ- सोच र शैलीमा ‘पाराडाइम शिफ्ट’ । तर आजका वैकल्पिक हुँ भन्नेबाट यो सम्भव देखिंदैन । त्यसैले, नयाँ शिराबाट वैकल्पिक राजनीतिको सुरुवात गर्नु जरूरी भएको छ । यसको पहिलो कदम, वैकल्पिक राजनीतिका नाममा विगतमा भएका त्रुटिहरूको पहिचान गर्नु हो । यस आलेखमा तिनै त्रुटिबारे चर्चा गरिएको छ ।

अवधारणा

राजनीतिको ‘अवधारणा’ अन्तर्गत समाजको अतित कस्तो थियो र भविष्य कस्तो हुनेछ भन्ने कुराको निरुपण गरिन्छ । शास्त्रीय राजनीतिमा दुई धार प्रचलित छन् । यिनीहरूले यस विषयमा ठिक विपरित कुरा गर्दछन् । एकथरी अतित राम्रो थियो, भविष्य खराब आउँदैछ भन्दछन् । अर्कोथरी अतित खराब थियो, भविष्य राम्रो आउँदैछ भन्दछन् । अर्थात्, एकथरी पश्चगामी र अर्कोथरी अग्रगामी छन् ।

पश्चगामी ती हुन् जो अमूक सम्प्रदायका नाममा राजनीति गर्दछन् । एसियामा हिन्दु, बौद्ध र इस्लामका नाममा, युरोप, अफ्रिका र अमेरिकातिर इसाइका नाममा यस्तो राजनीति चलिरहेको छ । यिनीहरू भन्छन्- अतितमा ‘राम-राज्य’ थियो, ‘सत्य-युग’ थियो । अहिले त्यो छैन, त्यसैले दुःख छ । भविष्यमा पाप र अराजकता झन्-झन् बढ्नेवाला छ । त्यसैले अतितको आदर्शतर्फ र्फकनुपर्दछ । यसैमा मनुष्यको कल्याण छ ।

अग्रगामी ती हुन् जो ‘शास्त्रीय विज्ञान’ का आधारमा राजनीति गर्दछन् । यसमा उदारवादी, साम्यवादी, समाजवादी, राष्ट्रवादी र कल्याणवादी पर्दछन् । अग्रगामीहरू भन्छन्- अतितमा जंगली युग थियो, हिंसा र ‘मत्स्य-न्याय’ थियो, हाल केही सुधार भएको छ, तर यो पर्याप्त छैन । ‘सत्ययुग’ भविष्यमा आउनेवाला छ । त्यसैले भविष्यतर्फ लम्कनुपर्दछ । यसैमा मनुष्यको कल्याण छ ।

शास्त्रीय राजनीतिका यी दुई धारले दुईतिर जोड गरेको भए पनि उनीहरूको निष्कर्ष एउटै छ । त्यो हो- राजनीति वर्तमानमुखी हुन जरूरी छैन । र, यही नै उनीहरूको गलत निष्कर्ष हो ।

राजनीति भनेको जनताको आवश्यकता -आहार, निद्रा, भय, मैथुन) व्यवस्थापनको काम हो । अतितमुखी वा भविष्यमुखी सोचले यो काम असंभव छ । अतितमुखी वा भविष्यमुखी सोचले राजनीतिकर्मीलाई सतही र गैरजिम्मेवार बनाउँछ । भोलि ठिक भइहाल्छ नि भन्दै वर्तमानमा मनपरी गर्ने आधार तयार गरिदिन्छ । यस्तो सोचले राजनीतिकर्मीलाई अतित वा भविष्यको ‘स्वर्ग’ देखाएर वर्तमानमा जनता ठग्ने ठगमा रूपान्तरण गरिदिन्छ । हाम्रो राजनीतिको हालको रोग नै यही हो ।

यो रोग निवारण गर्ने एउटै उपाय राजनीतिलाई ‘वर्तमानमुखी’ बनाउनु हो । जब राजनीति वर्तमानमुखी हुन्छ, तब जनताको पक्षमा तत्काल परिणाम निकाल्नुपर्दछ भन्ने मूल्यमान्यताको विकास हुन्छ । तब पलपलमा अध्ययन-अनुसन्धान अनिवार्य बन्दछ । हरेक काममा तथ्य-तथ्यांक अनिवार्य बन्दछ । राजनीतिकर्मीले जनताका समस्याको नजिकमा पुग्नु अनिवार्य हुन्छ । भुइर्ं तहका एजेण्डाको पहिचान र प्राथमिकीकरण अहं महत्वको विषय बन्छ । यसले राजनीतिकर्मीलाई गैरजिम्मेवार र आडम्बरी बन्न रोक्छ ।

एउटा साधारण नियम यो हो कि वर्तमान नसुधारी भविष्य सुध्रदैन । अनि वर्तमान नसुधारी अतितको आदर्श पनि हासिल हुँदैन । तर आजसम्मको राजनीतिमा यो साधारण नियमलाई ख्याल गरिएको छैन । राजनीतिक विचारधारा कि त अतितमुखी छन् कि त भविष्यमुखी । वर्तमानमुखी कोही छैन ।

दोषपूर्ण चिन्तन पद्धतिले नै अतितमुखी र भविष्यमुखी राजनीति पैदा गरेको हो । अतितमुखीहरूको रहस्यवादी पद्धति र भविष्यमुखीहरूको यान्त्रिक चिन्तन पद्धतिले समाजको गतिलाई एकलरेखीय परिपथमा देखायो । तर समाजको स्वभाव रहस्यमय पनि छैन, यान्त्रिक वा गणितीय पनि छैन । त्यसैले, समाजले कहिल्यै ती कुनै परिपथको अनुसरण गर्दैन । अर्थात्, अतितमुखीहरूको ‘रामराज्य’ वा भविष्यमुखीहरूको ‘रामराज्य’ -उदारवाद, साम्यवाद, समाजवाद, राष्ट्रवाद, कल्याणवाद) कहिल्यै साकार हुँदैन ।

समाज आˆनै मौलिक नियम अनुसार गतिशील हुन्छ । शास्त्रीय राजनीतिले सोचेको जस्तो गन्तव्य कहिल्यै आउँदैन । राजनीतिकर्मीले जहिल्यै जागरुक र सक्रिय भएर आफ्नो काम गरिरहनुपर्दछ । समाजको सुदूर भविष्य कस्तो हुन्छ ? यस प्रश्नमा हाम्रो बुद्धिले सम्भावनाको मोटो अनुमानसम्म गर्न सक्छ, तर भविष्यको किटान गर्न सक्दैन । त्यसैले, मानवीय बुद्धिको यो सीमालाई स्वीकार गर्नु नै राजनीतिकर्मीको कर्तव्य हो ।

यसको अर्थ राजनीतिकर्मीले कहिल्यै पनि ‘म सबै कुरा जान्दछु’ भन्ने घमण्ड गर्नुहुँदैन । बरु ‘धेरैजसो कुरा म जान्दिनँ’ भनेर स्वीकार गर्नुपर्दछ । हामी मनुष्यका लागि यो निकै कठिन काम हो । किनकि हामीभित्रको अहंकारले हत्तपत्त यसो भन्न दिंदैन । तर जब भित्रैदेखि यो यथार्थ स्वीकार गरिन्छ, तब यही दूरगामी महत्वको क्रान्तिकारी कदम बन्दछ । यति स्वीकार गर्दा यसका क्रान्तिकारी परिणाम देखिन सक्छन् ।

पहिलो, यति स्वीकार गर्ने बित्तिकै ज्ञान आर्जनको नयाँ ढोका खुल्दछ । राजनीतिमा मेरो भूमिका निर्देशकको होइन, सहजकर्ताको मात्र हो भन्ने ठाउँसम्म पुर्‍याउँछ ।

दोस्रो, राजनीतिमा गन्तव्य तोक्ने परम्परा समाप्त हुन्छ । यसले उदारवाद र समाजवाद, इमानदार र बेइमान, वामपन्थ र दक्षिणपन्थ, अग्रगामी र पश्चगामी जस्ता बुद्धिविलास र अहंकारजन्य विभाजन समाप्त पार्दछ । विश्वयुद्धदेखि शीतयुद्धसम्मका तमाम मानवीय मूर्खता औचित्यहीन सावित हुन्छन् ।

तेस्रो, राजनीतिकर्मीलाई अहंकार र महत्वाकांक्षाबाट हटाएर जनताको आवश्यकता व्यवस्थापनको वर्तमानमुखी काममै केन्द्रित हुनुपर्ने परिवेश स्वतः सिर्जना हुन्छ । कर्ममा ध्यान नदिई फल-चिन्तनतिर प्रवृत्त हुने मानवीय स्वभावलाई फर्काएर कर्म चिन्तन नै मूल्यवान हुन्छ भन्ने बोध गराउँछ ।

‘वैकल्पिक राजनीति’ का पाँच विरोधाभास

शास्त्रीय राजनीति अहंकारजन्य विचारमा आधारित छ । त्यसकारण उनीहरू कर्म भन्दा फल-चिन्तनमा जोड गर्दछन् । समाजलाई बोधगम्य वस्तु मान्छन् र आफूलाई समाजको निर्देशक ठान्छन् । समाजलाई यान्त्रिक बिम्वमा हेर्दछन् र राजनीतिक गन्तव्यको वकालत गर्दछन् । सारमा शास्त्रीय राजनीतिकर्मीहरू ‘म जान्दिनँ’ भनेर स्वीकार गर्न तयार हुँदैनन् । यसकारण ती समूहमा ज्ञानका सारा ढोका बन्द भएका छन् । त्यस्ता समूह जमेको पोखरीमा रूपान्तरण भएका छन् ।

यो टिप्पणी हाम्रा ‘वैकल्पिक नेता’ मा पनि लागू हुन्छ । हाम्रा ‘वैकल्पिक नेता’ पनि ठ्याक्कै यस्तै छन् । यस्तो प्रवृत्तिबाट बच्ने उपाय ‘आधुनिक विज्ञान’ र बुद्ध-पुरुषका वचनको अध्ययन नै हो । तर हाम्रा ‘वैकल्पिक नेता’ ले यता खासै चासो राखेनन् ।

परिणाम यो भयो कि अन्य शास्त्रीय दलका नेता जस्तै ‘वैकल्पिक नेता’ पनि सतही र गफाडी देखिए । भुइँ तहमा गएर जनताको एजेण्डा खोतल्नेतर्फ कसैको दृष्टि गएन । जनताका समस्या अलपत्र परिरहे, ‘वैकल्पिक नेता’ भ्रष्ट नेतासँग मीत लगाउँदैमा व्यस्त रहे । शास्त्रीय चेतनाको चक्रव्यूहमा बाँधिएकै कारण यो गल्ती भयो । सच्याउनुपर्ने यहींनेर हो ।

मूल्यमान्यता

राजनीतिको अवधारणा मात्र सही हुनु पर्याप्त हुँदैन । त्यसपछि आउँछ, मूल्यमान्यताको प्रश्न । राजनीतिमा मूल्यमान्यताको प्रश्नले अवधारणा जत्तिकै महत्व राख्दछ । साथै, अवधारणा र मूल्यमान्यता परिपूरक र अभिन्न पनि हुन्छन् । अवधारणा र मूल्यमान्यता दुवै सही हुँदा मात्र राजनीतिक लाइन सही हुन सक्छ ।

मानिस के गर्दा खुसी वा आनन्दित हुन सक्छ भन्ने प्रश्नको उत्तरले राजनीतिको मूल्यमान्यता निर्माण गर्दछ । यस प्रश्नमा राजनीतिकर्मीले खोजेको उत्तरले ऊ स्वयंको र उसको राजनीतिको गुणवत्ता पनि निर्धारण गर्दछ ।

यो प्रश्नमा दुई खालका दृष्टिकोण प्रचलित छन्- भोगी र योगी । भोगी त्यो हो, जसले व्यक्तिको आत्मिक गुण जीवनको साधन मात्र हो, बाहिरको भौतिक सुख (धन, पद र शरीर सुख) प्राप्ति नै मानिसको खुसीको निर्णायक तत्व हो भन्दछ । योगी त्यो हो, जसले भौतिक तत्व (धन, पद, शरीर सुख) जीवनको साधन मात्र हो, मानवीय खुसीको निणर्ायक चिज त स्वयंभित्रको आत्मिक खोज हो भन्दछ ।

भोगी भन्छ- जीवनका आधारभूत आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानिस स्वतन्त्र (खुसी) बन्न सक्छ । योगी भन्छ- आवश्यकता र स्वतन्त्रता परिपूरक छन् । यी दुई चिजले सँगसँगै यात्रा गर्दछन् ।

भोगी पनि दुई खालका छन् । पहिलो खाले भोगीहरू परलोक भोग (स्वर्ग) प्राप्तिलाई जीवनको लक्ष्य मान्दछन् । दोस्रो खाले भोगीहरू इहलोक भोगलाई मान्दछन् । जे भए पनि ‘भौतिक सुखको प्राप्ति नै जीवनको लक्ष्य हुनुपर्छ’ भन्ने चाहिं दुवैखाले भोगीको मिल्ने कुरा हो ।

समकालीन राजनीतिमा भोगी धारा नै बलशाली छ । विगत तीनसय वर्षयता विश्व-राजनीतिमा यस्तो लहर चलेको छ, जसले भौतिक सुख प्राप्ति नै सबैथोक हो, मानिसको खुसीका लागि यो पहिलो शर्त हो, यो बाहेक अरू सब कुरा भ्रम हो भनिरहेको छ । राज्यका संरचना, नीति र संस्कृति यही मूल्यमान्यताका आधारमा निर्माण भएका छन् ।

झट्ट सुन्दा यो धारणा स्वाभाविक लागे पनि यो अप्राकृतिक धारणा हो । यस्तै अप्राकृतिक धारणाका कारण आज विश्व नै संकटग्रस्त हुने ठाउँमा पुगेको छ । व्यक्ति र राज्य दुवैमा यसका असर आज अनुभूत गर्न सकिन्छ । राजनीतिमा भोगी मूल्यमान्यताले ठाउँ पाउँदा राज्य र राजनीतिकर्मी दुवै कर्तव्यच्यूत भएका छन् । राजनीतिकर्मी वा सामाजिक ठालुको भौतिक सुखको पागलपूर्ण सोख पूरा गर्न राज्य संयन्त्रहरूलाई सोही अनुसार ढालिएको छ ।

दोषपूर्ण चिन्तन पद्धतिले नै भोगी राजनीति निर्माण गरेको हो । राजनीतिलाई वैकल्पिक बनाउन अब प्रचलित मूल्यमान्यता नै उल्टाउन जरूरी छ । अर्थात्, राजनीतिमा पनि योगी मूल्यमान्यता आत्मसात् गर्न जरूरी छ । सोही अनुसारको संविधान, संस्था, संरचना, प्रणाली, नीति र संस्कृति निर्माण गर्न जरूरी छ । राजनीतिका योगी मूल्यमान्यतालाई निम्नानुसार उल्लेख गर्न सकिन्छ-
पहिलो, मूल्यमान्यता परिवर्तनको सुरुवात व्यक्ति र दलबाट हुनुपर्दछ । राजनीति गर्ने प्रत्येक व्यक्तिले सम्यक् आजीविकाबाटै गुजारा चलाएको हुनुपर्दछ । उसले आफ्नो गुणधर्म अनुसारको कर्ममा गर्व गर्नुपर्दछ । आफूभित्र राजनीतिक कर्मको गुणवत्ता भएको स्वमूल्यांकन गरेर मात्र राजनीतिमा प्रवेश गर्नुपर्दछ ।

यस्तो व्यक्ति राजनीतिक जीवनको सफलता र असफलता दुवैमा समभावसहित सक्रिय हुन तयार हुनुपर्दछ । ‘जसरी भए पनि पदमा पुग्नुपर्छ’ वा ‘पद नपाउँदा मलाई अन्याय हुन्छ’ भन्ने धारणा राख्नुहुँदैन । परिस्थिति र प्रणालीले कुनै पदमा पुर्‍याइहाले योगी मूल्यमान्यतालाई शिरोपर गरेर काम गर्नुपर्दछ । एक पदमा दुई कार्यकाल भन्दा बेसी ओगटेर बस्ने सोच राख्नुहुँदैन ।

दोस्रो, मनुष्यको लागि जन्म र जीवन जति महत्वपूर्ण छ मृत्यु पनि त्यति नै महत्वपूर्ण छ । हरेक मनुष्यले जन्म र जीवन मात्र गुणस्तरीय बनाएर पुग्दैन, मृत्यु पनि गुणस्तरीय बनाउन सचेत प्रयत्न गर्नुपर्दछ । यसका लागि ५० वर्षको उमेरसम्म मात्र सांसारिक काम (राजनीति) लाई प्राथमिकता दिनुपर्दछ । यसपछिको समय ‘मृत्यु-चिन्तन’ का लागि छुट्याउनुपर्दछ । वानप्रस्थ उमेर (५० वर्ष) पुगेपछि वानप्रस्थ आचरण नै अपनाउनुपर्दछ । अर्थात्, दलको नेतृत्व र राजकीय जिम्मेवारीबाट स्वेच्छिक अवकाश लिनुपर्दछ ।

तेस्रो, वैकल्पिक दलले माथिकोे नियमलाई आफ्नो विधानमा लिपिबद्ध गरेर अभ्यासमा ल्याउनुपर्दछ । जस्तो कि असम्यक् पेशा भएको व्यक्तिलाई दलको सदस्यताबाट वञ्चित गर्नुपर्दछ । अर्थात्, निजी शिक्षा र स्वास्थ्यको धन्दा भएको व्यक्ति, जग्गा व्यापारी, अपारदर्शी आम्दानीबाट धनी भएको व्यक्ति, सरकारी निकायमा ठेक्कापट्टाको व्यवसाय भएको व्यक्ति, यस्तालाई दलको सदस्यताबाट वञ्चित गर्नुपर्दछ । ५० वर्ष उमेर पूरा भएका नेतालाई पार्टीको मुख्य पद र राजकीय पदबाट वञ्चित गर्ने विधान बनाउनुपर्दछ । पार्टी संचालनको निश्चित र न्यायपूर्ण प्रणाली बनाएर लागु गर्नुपर्दछ ।

अन्त्यमा ध्यान दिनुपर्ने दुईवटा कुरा । पहिलो, तर्क र बुद्धिभन्दा माथि उठेर विज्ञानका नियमहरूको बोध जगाउन सक्दा मात्र राजनीतिलाई साँच्चैको वैकल्पिक बनाउन सकिन्छ । दोस्रो, कामका तीन क्षेत्र (विचार, संगठन र आन्दोलन) मा बराबर ध्यान दिंदा मात्र वैकल्पिक राजनीति निर्माण गर्न सकिन्छ । पहिलो प्रयत्न असफल भए पनि केही सिकायो । अब थप परिपक्वता सहित अघि बढ्नुपर्दछ

चौथो, राजनीतिकर्मीले ‘सर्वजन हिताय, सर्वजन सुखाय’ को मान्यता अनुसार काम गर्नुपर्दछ । समाजलाई वर्ग, जाति, भाषा, संस्कृति, सभ्यता तथा सम्प्रदाय जस्ता भेद गरेर विभाजित गर्नुहुँदैन । तर सामाजिक न्याय, सामुदायिक पहिचान, समावेशीकरण, सकारात्मक विभेद र परम्परागत गौरवको मान्यतालाई दह्रोसँग आत्मसात् गर्नुपर्दछ ।

पाँचौं, भोगी अन्तरवस्तु भएको शिक्षा प्रणाली खारेज गरेर योगी अन्तरवस्तु सहितको शिक्षा पाठ्यक्रम र संरचना निर्माण गर्नुपर्दछ । शिक्षाको अन्तरवस्तुलाई प्रत्यक्ष ज्ञान (अनुभव/अभ्यास) अनुमान ज्ञान -विज्ञान) र बुद्ध पुरुषका वचनले सुसज्जित गर्नुपर्दछ । सार्वजनिक पूर्वाधार, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाको जिम्मेवारी पूर्णतः राज्यले लिनुपर्दछ । यान्त्रिक र एकाङ्गी स्वास्थ्य सेवा खारेज गरेर आधुनिक र सर्वाङ्गीण स्वास्थ्य सेवाको मोडल स्थापित गर्नुपर्दछ ।

प्रकृति र सम्पत्तिमा स्पष्ट भेद गर्नुपर्दछ । प्रकृतिलाई निजी धन र व्यापारको विषय बनाउन प्रतिबन्ध गर्नुपर्दछ । सम्पत्तिलाई निजी र व्यापारको विषय बनाउन प्रोत्साहन गर्नुपर्दछ । शिक्षा, स्वास्थ्य, सार्वजनिक पूर्वाधार, जल, जंगल र जमिन, प्रकृति हुन् यी कहिल्यै निजीकरण र व्यापारीकरण हुनुहुँदैन । व्यक्तिको शारीरिक वा मानसिक श्रमद्वारा आर्जित चिज सम्पत्ति हुन् । यसलाई राज्यले कहिल्यै अन्यायपूर्वक खोस्नुहुँदैन ।

छैटौं, अर्थतन्त्र जीवन हो, वृद्धि भएन भने यो मर्छ । तर सीमित पृथ्वीमा असीमित आर्थिक वृद्धि असंभव र अप्राकृतिक कुरा हो । वृद्धि-क्षय-रूपान्तरणको चक्रसहितको वृद्धि (गुणात्मक वृद्धि) मात्र प्राकृतिक कुरा हो । यस्तै गुणात्मक वृद्धिमा आधारित अर्थतन्त्र निर्माणमा जोड गर्नुपर्दछ । असीमित आर्थिक वृद्धिबाट खुसी मिल्छ भन्ने सोच उल्टाएर अपरिग्रह (आवश्यकतामा आधारित उत्पादन)बाट खुसी मिल्छ भन्ने सोच स्थापित गर्नुपर्दछ । कर्पोरेट कृषि र रासायनिक कृषिलाई उल्टाएर पारिवारिक तथा सामुदायिक कृषि र जैविक कृषिको नीति लागु गर्नुपर्दछ ।

सातौं, सुख र दुख, विकास र विनाश अन्तरसम्बन्धित छन् । जति सुख बढायो, त्यति नै दुःख पनि बढेर आउँछ । जति सुख घटायो त्यति नै दुःख पनि घटेर जान्छ । जति विकास बढायो, त्यति नै विनाश पनि बढेर जान्छ । जति विकास घटायो, त्यति नै विनाश पनि घटेर जान्छ । विकास क्रियाकलापमा यो तथ्य आत्मसात् गर्नुपर्दछ । भौतिक सुख-सुविधा बढाउँदा मात्र मानिस खुसी हुन्छ भन्ने चिन्तनलाई उल्टाएर आत्मिक जागरण तथा मानवीय विकास विनाको भौतिक विकास प्रत्युत्पादक हुन सक्छ भन्ने तथ्यमा जोड गर्नुपर्दछ ।

आठौं, प्रकृति ‘निर्जीव भौतिक वस्तु’ होइन, ‘मातृतत्व’ हो । प्रकृतिलाई यातना दिएर गरिने विकास अस्वीकार्य छ । प्रकृतिलाई यातना होइन, सदुपयोग गर्ने खालका विकास क्रियाकलाप संचालन गरिनुपर्दछ । यो धर्तीमा मानव र गैरमानव, जीव र वनस्पति, सबैको उत्तिकै हक छ भन्ने मान्यतालाई विकास क्रियाकलापमा आत्मसात् गर्नुपर्दछ ।

नवौं, भौतिक सुविधा र पैसाको आधारमा मानिसको प्रगति मापन गर्ने तरिका गलत छ । यसको ठाउँमा मानिसभित्रको खुसी, संस्कृति, सामाजिक सम्बन्ध र वरिपरिको पर्यावरण अवस्थाको आधारमा प्रगति मापन गर्ने पद्धति विकास गर्नुपर्दछ ।

दशौं, लोक र नायकमा कुनै भिन्नता छैन । यी दुवै पात्र, काम-क्रोध-लोभ-मोह र अहंकारको बन्धनमा बाँधिएका हुन्छन् । त्यसैले नायकहरूलाई कहिल्यै विशेष सुविधा दिनुहुँदैन । उनीहरूलाई पनि राज्यको नियमको मातहत नै राख्नुपर्दछ । राज्य संचालनमा सहभागिता, जवाफदेहिता र पारदर्शितालाई उच्च महत्व दिनुपर्दछ । राज्य संयन्त्र बोझ होइन, सेवक संयन्त्रका रूपमा क्रियाशील गराउनुपर्दछ । राजनीतिकर्मी र पार्टीले आफ्नो सम्पत्ति विवरण नियमित रूपमा सार्वजनिक गर्नुपर्दछ ।

यति चर्चा पछि अब विचार गरौं, के हाम्रा वैकल्पिक भनिएका नेताहरूले माथिका मूल्यमान्यता आत्मसात् गरेका थिए ? यहाँ एकदमै ध्यान दिनुपर्ने प्रश्न यो हो- के नेताहरूले स्वयं भित्र र दल निर्माणको सुरुवाती अवस्थाबाटै माथिका मूल्यमान्यतालाई पक्रिएका थिए ?

यथार्थ यो हो कि, जे जे गर्नुपर्छ भनियो, त्यो गरेनन् । जे जे गर्नुहुँदैन भनियो, त्यही त्यही गरे । आफू स्वयंमा र आफ्नो दलमा नै मूल्यमान्यता लागु गर्न तयार नहुनेले भोलि राज्यमा चाहिं लागु गर्ला भनेर विश्वास गर्नुको कुनै अर्थ छैन । त्यसैले त्रुटि सुरुवातमै भयो । अब विगतका त्रुटि सच्याएर नयाँ शिराबाट अभ्यास प्रारम्भ गर्नुपर्दछ ।

सामाजिक प्रविधि

राजनीतिक विचारधाराको तेस्रो अवयव सामाजिक प्रविधि हो । सामाजिक प्रविधिले राजनीतिको अवधारणा र मूल्यमान्यतालाई कसरी लागु गर्ने भन्ने प्रश्नको उत्तर दिन्छ ।

प्रविधि भनेको हतियार हो । जुनसुकै हतियार आफैंमा सही र गलत हुँदैन । हतियार बनाउने र चलाउनेको सोच, सीप र छनोट चाहिं सही र गलत हुन सक्छ । सामाजिक प्रविधि पनि यस्तै हतियार हो । यो आफैंमा सही र गलत हुँदैन । यसका संचालकको सोच, सीप र छनोट चाहिं सही र गलत हुन सक्छ ।

सामाजिक प्रविधि भन्नाले राजनीतिक प्रणाली नै हो । यसैबाट सामाजिक संरचनाको गठन, विघटन र परिमार्जन हुन्छ । कहाँ कस्तो प्रविधि, कसरी प्रयोग गर्ने ? राजनीतिकर्मीले सही निर्णय गर्न सक्नुपर्दछ । सोच, सीप र छनोट सही भयो भने त्यसले सबैका लागि फाइदाकारी काम गर्न सक्छ । गलत सोच, सीप र छनोट भयो भने त्यही प्रविधि शोषणको साधन वा विकृतिको घर बन्दछ ।

जस्तो कि एकात्मकता र संघात्मकतामा कुनै एक सही र अर्को गलत हुन सक्दैन । सामाजिक आवश्यकताका आधारमा कुनै एक छनोट गर्ने हो । फाइदा-घाटाको गणितका आधारमा यो निश्चय गर्न सकिन्छ । गलत छनोट गर्दा वा गलत ढंगले चलाउँदा संघीयता होस् वा एकात्मकता, दुवै विकृतिका घर बन्न सक्छन् ।

दोस्रो, सामाजिक प्रविधि जहिल्यै परिवर्तनशील हुन्छ । अर्थात् यसलाई फेरिरहन जरूरी हुन्छ । माथि उल्लेखित अवधारणा र मूल्यमान्यता स्थिर हुनुपर्दछ । यो बदल्दा गल्ती हुन्छ । तर सामाजिक प्रविधि अस्थायी हुन्छ । यो समयानुकूल नबदल्दा गल्ती हुन्छ ।

तेस्रो, सामाजिक प्रविधि, राजनीतिको अवधारणा र मूल्यमान्यता लागु गर्ने औजार मात्र हो । शास्त्रीय राजनीति होस् वा वैकल्पिक राजनीति, औजार एउटै हुन्छ । औजार छनोट गर्ने र चलाउने सोच तथा सीप चाहिं फरक हुन सक्छ ।

शास्त्रीय राजनीतिले स्थान-समय अनुसार सामाजिक प्रविधिको सही छनोट गर्न सकेन । सामाजिक प्रविधिलाई सही सोच र सीप अनुसार चलाउन पनि सकेन । समयानुकूल बदल्न पनि तयार भएन । जसका कारण सारा विकृतिको भागिदार यही सामाजिक प्रविधि पो हो कि जस्तो देखियो । तर छनोटकर्ता र संचालनकर्ता चाहिं दोषी थियो, सामाजिक प्रविधि आफैंमा दोषी थिएन ।

वैकल्पिक राजनीतिमा सामाजिक प्रविधिलाई ‘गतिशील सन्तुलन’ को मूलमन्त्रका आधारमा चलाइन्छ । यसले दुई अतिको बीच ‘मध्यम मार्ग’ खोज्न प्रेरित गर्दछ ।

जस्तो कि, श्रम र पूँजी, व्यक्ति र राज्य, निजी धन र सामूहिक धन, निजत्व र सामूहिकता, राष्ट्रिय पूँजी र वैदेशिक पूँजी, राष्ट्रिय स्वार्थ र वैदेशिक सम्बन्ध, लोक र नायक, संस्कृति र प्रविधि, महिला र पुरुष, समता र समानता, अधिकार र कर्तव्य, बन्धन र स्वतन्त्रता, प्रतिस्पर्धा र आरक्षण जस्ता अवयवमध्ये कुनै एक पट्टि ढल्किने होइन, बरु यिनीहरू बीचमा गतिशील सन्तुलन कायम गर्ने प्रयत्न गरिन्छ ।

यो मान्यता दल निर्माण र राज्य संचालन दुवै ठाउँमा लागु हुनुपर्दछ । सुरुवात भने दल निर्माणबाट हुनुपर्दछ । यसलाई निम्नानुसार उल्लेख गर्न सकिन्छ –

पहिलो, दलको केन्द्रमा द्वैत शक्ति केन्द्र पूर्णतः इन्कार गर्नुपर्दछ । ‘माथि एक र तल अनेक’ हुने गरी दलीय संरचना खडा गर्नुपर्दछ । पार्टी प्रमुख र सरकार प्रमुख एउटै व्यक्ति हुने व्यवस्था बन्द गर्नुपर्दछ । पार्टी प्रमुख सरकारमा जानै नपाउने व्यवस्था गर्नुपर्दछ । राज्यमा जस्तै दलमा पनि व्यवस्थापिका, कार्यपालिका र न्यायपालिका जस्ता संयन्त्रको अभ्यास हुनुपर्दछ । यी तीन अंगबीच शक्तिपृथकीकरण र सन्तुलनको नियमलाई दलभित्र पनि आत्मसात् गर्नुपर्दछ । कुनै पनि तहमा एउटा व्यक्तिलाई दोहोरो जिम्मेवारी दिनुहुँदैन ।

दोस्रो, दलका विभिन्न कमिटी बीचमा स्वायत्तता र सहकार्य बीच गतिशील सन्तुलन कायम गर्नुपर्दछ । स्थानीय नीति र नेतृत्व चयनका लागि कमिटीहरू स्वायत्त पनि हुनुपर्दछ । राष्ट्रिय नीति तथा नेतृत्व निर्माण र कार्यान्वयनका लागि दलका कमिटीबीच सहकार्य पनि हुनुपर्दछ ।

सकारात्मक विभेदको नीतिलाई पार्टी कमिटीमा पनि व्यवस्थित गर्नुपर्दछ । पार्टीको जिम्मेवारी बाँडफाँड होस् वा राजकीय पदको बाँडफाँडमा, कार्यसम्पादन मापनको नियम कडाइका साथ लागु गर्नुपर्दछ ।

तेस्रो, समावेशीकरण र समानुपातिक प्रतिनिधित्वको मूल्यमान्यता दलभित्र पनि लागु हुनुपर्दछ । बहुसंख्याका पद भएको ठाउँमा समानुपातिक प्रतिनिधित्वको व्यवस्था गर्नुपर्दछ । सीमित वा एक मात्र पद हुने ठाउँमा आलोपालो प्रणाली अपनाउनुपर्दछ । जस्तो कि एउटा कार्यकाल पुरुष पार्टी अध्यक्ष छ भने अर्को कार्यकाल महिला पार्टी अध्यक्ष बनाउने नियम बनाउनुपर्दछ । राजकीय पदमा पनि यो नियम लागु गर्नुपर्दछ ।

चौथो, राज्यमा द्वैत शक्ति केन्द्र खारेज गर्नुपर्दछ । ‘माथि एक तल अनेक’ हुने गरी राज्य संरचना निर्माण हुने व्यवस्था गर्नुपर्दछ । राज्यका तीन अंग बीचमा शक्ति सन्तुलन र पृथकीकरणको अभ्यासलाई अक्षरशः पालना गर्नुपर्दछ ।

पाँचौं, व्यवस्थापिकाको चुनावलाई पूर्ण समानुपातिक बनाउनुपर्दछ । कार्यपालिकाका प्रमुख प्रत्यक्ष निर्वाचनद्वारा निर्वाचित हुने व्यवस्था गर्नुपर्दछ । कार्यपालिका गठनको जिम्मा कार्यपालिका प्रमुखमा सीमित गर्नुपर्दछ । व्यवस्थापिकाको सदस्यलाई कार्यपालिका सदस्य बन्न वञ्चित गर्नुपर्दछ ।

छैटौं, आरक्षित पदको चुनाव गर्दा सम्बन्धित समुदायलाई मात्र मतदाता बनाउने व्यवस्था गर्नुपर्दछ । चुनाव प्रचारको जिम्मा राज्यले लिनुपर्दछ । नागरिकहरूलाई चुन्ने, फिर्ता बोलाउने र भोट दिन्न भन्ने, यी सबै खाले अधिकार दिनुपर्दछ । दलपिच्छेका विधान हुने व्यवस्था खारेज गर्दै, सबै दललाई एउटै विधानमा संचालन गर्ने व्यवस्था गर्नुपर्दछ ।

सातौं, हरेक मन्त्रालयले बर्सेनि र पूरै राज्यले हरेक पाँच वर्षमा स्वतन्त्र विज्ञलाई आमन्त्रण गरेर राजनीतिक प्रणालीको किफायतीपना र प्रभावकारिताको अध्ययन गरी प्रतिवेदन सार्वजनिक गर्नुपर्छ । नागरिकहरूले राजनीतिक प्रणाली परिवर्तन गर्न चाहे जनमत संग्रहमा भाग लिन पाउने व्यवस्था गर्नुपर्दछ ।

माथिको चर्चाको आधारमा अब हाम्रा ‘वैकल्पिक दल’ र नेतालाई हेरौं । यहाँ पनि ध्यान दिनुपर्ने प्रश्न यो हो- के उनीहरूले दल निर्माणको सुरुवातमै माथि उल्लेखित नियमको अनुसरण गरे ? यथार्थ यो हो कि जे जे गर्नुहुँदैन भनियो, उनीहरूले त्यही गरेका छन् । जे जे गर्नुपर्छ भनियो, त्यो गरेका छैनन् । त्यसैले, सुरुवातमै गल्ती भयो । आफ्नो पार्टीमा नै नियम लागु गर्न नचाहनेले भोलि राज्यमा चाहिं त्यो नियम लागु गर्लान् भनेर विश्वास गर्नु मूर्खता मात्र हुन्छ ।

अबको बाटो

यतिबेला वैकल्पिक राजनीतिका लागि दुई खाले प्रयत्न भइरहेको छ । एकथरी संगठित छन् तर उनीहरूको सोच र दिशा वैकल्पिक भइरहेको छैन । अर्कोथरी असंगठित (स्वतन्त्र) छन्, उनीहरूको क्रियाकलाप सही ठाउँमा छ तर संगठन र वैचारिक दिशा निर्धारणको अभाव छ । यी दुई खाले प्रयत्नहरू आपसमा जोडिन आवश्यक छ ।

पुरानोको निरन्तरताबाट होइन, विल्कुलै नयाँ शिराबाट सुरुवात गर्नुपर्दछ । संगठित भएकाहरू नक्कली वैकल्पिक दलबाट बाहिर आउनुपर्छ । असंगठितहरू पनि संगठित हुन तयार हुनुपर्दछ । यी दुई खाले व्यक्तिहरूले प्रारम्भमा एक समन्वय केन्द्र बनाएर दल निर्माणको छलफल सुरु गर्नुपर्दछ । साथसाथै आ-आफ्नो क्षेत्रमा भुईं तहको एजेण्डामा काम गर्न विकेन्द्रित पनि हुनुपर्दछ ।

अन्त्यमा ध्यान दिनुपर्ने दुईवटा कुरा । पहिलो, तर्क र बुद्धिभन्दा माथि उठेर विज्ञानका नियमहरूको बोध जगाउन सक्दा मात्र राजनीतिलाई साँच्चैको वैकल्पिक बनाउन सकिन्छ । दोस्रो, कामका तीन क्षेत्र (विचार, संगठन र आन्दोलन) मा बराबर ध्यान दिंदा मात्र वैकल्पिक राजनीति निर्माण गर्न सकिन्छ । पहिलो प्रयत्न असफल भए पनि केही सिकायो । अब थप परिपक्वता सहित अघि बढ्नुपर्दछ ।

यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
Tags: # राजनीति
दैनिक संजाल

दैनिक संजाल

Related Posts

रास्वपाले माग्यो गृहमन्त्रीको राजीनामा

रास्वपाले माग्यो गृहमन्त्रीको राजीनामा

राष्ट्रियसभाका अध्यक्ष दाहालसँग चीनको एनपीसी उपाध्यक्षको भेटवार्ता

राष्ट्रियसभाका अध्यक्ष दाहालसँग चीनको एनपीसी उपाध्यक्षको भेटवार्ता

आजपाले किन गर्दैछ देशभर सप्ताहव्यापी भण्डाफोर अभियान ?

आजपाले किन गर्दैछ देशभर सप्ताहव्यापी भण्डाफोर अभियान ?

नजिकिँदै ओली-प्रचण्ड, देउवालाई दबावमा राख्ने ओली रणनीति

नजिकिँदै ओली-प्रचण्ड, देउवालाई दबावमा राख्ने ओली रणनीति

प्रहरी नियन्त्रणमा रहेका राप्रपा अध्यक्ष लिङदेनसहितका नेता रिहा

प्रहरी नियन्त्रणमा रहेका राप्रपा अध्यक्ष लिङदेनसहितका नेता रिहा

एमालेका मधेशी कार्यकर्ताहरु अत्यधिक रुष्ट, मधेशी कार्यकर्तालाई मनाउन के पी ओलीलाई बोलाउदै

एमालेका मधेशी कार्यकर्ताहरु अत्यधिक रुष्ट, मधेशी कार्यकर्तालाई मनाउन के पी ओलीलाई बोलाउदै

Discussion about this post


© Dainik Sanjal

भर्खरै

बुद्धिचाल प्रतियोगिता : आठ वर्षका बालकदेखि ६८ वर्षीय नागरिकसम्म भिड्दै

बुद्धिचाल प्रतियोगिता : आठ वर्षका बालकदेखि ६८ वर्षीय नागरिकसम्म भिड्दै

सरकारले १० महिनामा चार खर्ब ऋण उठाउँदा तीन खर्ब आठ अर्ब साँवा ब्याज भुक्तानी

सरकारले १० महिनामा चार खर्ब ऋण उठाउँदा तीन खर्ब आठ अर्ब साँवा ब्याज भुक्तानी

सलमान खानको घरमा सुरक्षा त्रुटि, एकपछि अर्को गर्दै अपरिचित व्यक्तिको प्रवेश

सलमान खानको घरमा सुरक्षा त्रुटि, एकपछि अर्को गर्दै अपरिचित व्यक्तिको प्रवेश

‘प्यालेस्टाइनी पक्षधर’ सर्ट लगाएर जुलियन असान्ज पुगे कान्स फेस्टिभलमा

‘प्यालेस्टाइनी पक्षधर’ सर्ट लगाएर जुलियन असान्ज पुगे कान्स फेस्टिभलमा

डोल्पामा यार्सा संकलन गर्ने समूहबीच झडप, सशस्त्रद्वारा हवाई फायर

डोल्पामा यार्सा संकलन गर्ने समूहबीच झडप, सशस्त्रद्वारा हवाई फायर

रास्वपाले माग्यो गृहमन्त्रीको राजीनामा

रास्वपाले माग्यो गृहमन्त्रीको राजीनामा

दैनिक संजाल मिडिया प्रा. लि. द्धारा सञ्चालित दैनिक संजाल डटकम अनलाईन
https://www.dainiksanjal.com
जनकपुरधाम, मधेश प्रदेश, नेपाल
[email protected]

हाम्रो टिम

  • अध्यक्ष/प्रबन्ध निर्देशक : रजनी अधिकारी
  • सम्पादक : मिथलेश कुमार साह
  • प्रधान सम्पादक : महेश सिंह
  • कानूनी सल्लाहकार :
  • सम्वाददाता : विजय कुमार
  • सम्वाददाता : रविन्द्र कुमार

सम्पर्क

जनकपुरधाम, मधेश प्रदेश, नेपाल
[email protected]
+९७७-९८११७६१२१८
विज्ञापनका लागि :
समाचारका लागि :

सोसियल मिडिया

  • हाम्रो बारेमा
  • विज्ञापन
  • सम्पर्क

© 2023 - दैनिक संजाल || All Rights Reserved | Website by : MyGUdu.

No Result
View All Result
  • होमपेज
  • राजनीति
  • राष्ट्रिय
  • खेलकुद
  • स्वास्थ्य
  • शिक्षा
  • मनोरंजन
  • हिन्दी समाचार
  • अन्य
    • समाज
    • मुख्य समाचार
    • यातायात

© 2023 - दैनिक संजाल || All Rights Reserved | Website by : MyGUdu.

Welcome Back!

Login to your account below

Forgotten Password?

Retrieve your password

Please enter your username or email address to reset your password.

Log In
 

Loading Comments...