अस्ताए नेपाली अर्थतन्त्र र राजनीतिक आरोह-अवरोहका साक्षी

आइतबार बिहान ७ नबज्दै ९५ वर्षीय हिमालयशमशेर राणा संसारबाट बिदा भए । उमेरको उत्तरार्द्धमा पनि सक्रिय जीवन बिताएका हिमालय राणाकाल, २००७ को क्रान्तिपछि हुर्किँदै गरेको प्रजान्तन्त्रको संघर्षदेखि पञ्चायतको अँध्यारो र त्यसपछिका कैयन् महत्त्वपूर्ण राजनीतिक आरोह अवरोहको साक्षी थिए । पहिलो गर्भनरदेखि पहिलो अर्थसचिव भएका राणाले नेपाली अर्थतन्त्रको जग बसाल्न आर्थिक र नीतिगत कामको सुरूआत गरेर महत्त्वपूर्ण योगदान दिएका छन् ।

१९८४ सालमा थापाथली दरबारमा जन्मेका राणा प्रधानमन्त्री देवशमशेरका पनाती हिमालयले २००४ सालमा बम्बई विश्वविद्यालयको स्कुल अफ इकोनोमिक्स एन्ड सोसियोलोजीबाट एमए सकेका थिए । भारतमा बस्दा अनेकन् राजनीतिक क्रान्ति र परिवर्तन देखेका उनी त्यहीँ छँदै सुवर्णशमशेर राणा र बीपीसँग नजिकिएका थिए । यही संगतबाट भूमिगत रुपमै प्रजातन्त्र स्थापनाको राजनीतिमा होमिएका हिमालय नेपाल फर्केपछि पनि जहाँनिया राणा शासन हटाउने क्रान्तिमा सक्रिय भएका थिए ।

२००७ सालको परिवर्तनपछि सुवर्णशमशेरले अर्थ मन्त्रालयको नेतृत्व सम्हालेपछि उनी अर्थ सचिवमा नियुक्त भएका थिए । केही महिनाअघिको कुराकानीमा उनले सुनाएका थिए, ‘अर्थमन्त्री बनेको पहिलो साता नै सुवर्णले मन्त्रालयका निम्ति कर्मचारीको भर्ती गर्न भन्दै अर्थशास्त्रमा एमए वा वाणिज्यशास्त्रमा एम कम स्नातकोत्तर गरेका कर्मचारीहरुको खोजी थालेका थिए । जबकी त्यतिबेला यस्तो शैक्षिक योग्यता भएका मान्छेको एकाध थिए ।’

हिमालयका अनुसार अर्थमन्त्रीले त्यतिबेला बम्बईबाट पढेर फर्केका हिमालयशमशेर, परीक्षित नरसिंह राणा, विराटनगरका लिलाप्रसाद लोहनी र असनका लाल साहुका छोरा कृष्णराज राजभण्डारीलाई मन्त्रालयमा भर्ती गरेका थिए । अर्थमन्त्रालयको बालुवाटारस्थित ललिता निवासबाट जागिर सुरु गरेका हिमालयले डेढ महिनापछि अर्थ सचिवमा नियुक्त भएका थिए ।

२३ वर्षको उमेरमा २००७ फागुनबाट तलब र भत्ता गरेर मासिक ५ सय ८३ रुपैयाँ बुझ्ने गरी अर्थसचिवको यात्रा सुरु गरेका हिमालयले आफ्नो कार्यकालमा अर्थतन्त्रलाई निश्चित आकार दिने काम मात्रै गरेनन्, महत्त्वपूर्ण आर्थिक र प्रशासनिक सुधारका कामहरु पनि गरे ।

अर्थसचिव भएको अढाई वर्षसम्म काका केन्द्रशमशेरको बेलायती कम्पनी बीएसए ब्रान्डको २ नम्बर भएको मोटरसाइकल चढेर अर्थ मन्त्रालय धाएका हिमालयले परम्परागत अर्थ संरचनामा आमूल परिवर्तन गर्ने जोखिम उठाएका थिए । अर्थसचिव भएलगत्तै उनले मन्त्रालयमा मालपोत विभाग, राजस्व विभाग, खर्च विभाग, बजेट विभाग र आर्थिक मामिला विभाग गठन गरेका थिए ।

आम्दानी र खर्चको दुरुस्त हिसाबको अभावमा अर्थतन्त्रको आकार कत्रो छ भन्ने पनि थाहा नभएको समयमा हिमालयले पहिलो बजेट ल्याउने जिम्मेवारी उठाएका थिए । हिमालयले सुनाएका थिए, ‘अर्थतन्त्र भनेकै मालपोत र चुंगीकर मात्रै थियो । झन् त्यतिबेला वर्षा राम्रो भएपछि उब्जनी बढेकैले पूर्वका जिल्लाहरुबाट मालपोत समयमै उठेको थियो भने खडेरीका कारण उब्जनी नभएकाले पश्चिमका जिल्लाबाट मालपोत समयमै उठन सकेको थिएन ।’

हिमालयका अनुसार देशका विभिन्न माल अड्डाले पठाउने सरकारी आम्दानी काठमाडौंको मुलुकीखानामा जम्मा हुन्थ्यो । पूर्वका विराटनगर, झापालगायतका जिल्लाले उठाएको माल वीरगन्जस्थित बडा हाकिमको कार्यलयमा र सुदूरपश्चिमका जिल्लाले उठाएको माल नेपालगन्ज माल अड्डामा जम्मा हुन्थ्यो । उनले सुनाएका थिए, ‘जम्मा भएको पैसा कपडाको थैलामा हालेर मुख बाँधेर शिलबन्दी गरीवरी टिनको ट्यांकामा राखेर सुरक्षाकर्मीका साथ काठमाडौंको मुलुकीखानामा ल्याइन्थ्यो । तर त्यो पैसा कसरी र कहाँ कहाँ खर्च भयो ? खर्चको प्राथमिकता के हो भन्ने कसैलाई थाह हुँदैनथ्यो । किनकी प्रधानमन्त्रीलाई सोझै हजुरिया जर्नेलले खर्चको हिसाब सुनाउँथे र प्रधानमन्त्रीले आफूखुशी खर्च गर्थे ।’

करिब चार महिना लगाएर देशभरका माल अड्डा र कौषितोषखानाबाट अर्थतन्त्रका सूचकांकहरू जम्मा पारेर उनले पहिलो बजेटको ड्राफ्ट तयार पारेका थिए । जसलाई २००८ माघ १९ गते अर्थमन्त्री सुवर्णशमशेरले रेडियो नेपालबाट पढेर सुनाएका थिए । उनले सुनाएका थिए, ‘राज्यसँग कति पैसा छ, कति आम्दानी छ, के–केमा खर्च भइरहेको छ भन्नेबारे न कसैले प्रश्न सोध्ने न त सरकारले नै बताउने त्यस्तो समयमा हामीले सबै आम्दानी र खर्चको विवरणसहितको बजेट सार्वजनिक गरेपछि सबैले अनौठो माने ।’ पहिलो बजेटका अनुसार २००७ सालको देशको कुल आम्दानी २ करोड नब्बे लाख ८१ हजार थियो भने खर्च २ करोड ४६ लाख २७ हजार रुपैयाँ थियो ।

मन्त्रालयको जिम्मेवारी सम्हालेपछि हिमालयले पहिलोपटक आर्थिक नियमावली बनाएका थिए । त्यसका निम्ति उनले अर्थमन्त्री सुवर्णको सहयोग लिएका थिए । भारतको पश्चिम बंगालका मुख्यमन्त्री विधानचन्द्र रोयसँग सुमधुर सम्बन्ध भएकैले सुवर्णले पश्चिम बंगालका अवकाशप्राप्त सहसचिव मुकरर्जी साहेबलाई नेपाल झिकाएर हिमालयसँग मिलेर आर्थिक नियमावली बनाउन सहयोग लिएका थिए । राजपरिवारको खान्की तोक्नेदेखि कर्मचारीको तलब निर्धारण र २००८ मा पार्टीको नीतिअनुसार देशभरिका मोहीको लगत लिनेजस्ता महत्त्वपूर्ण काम पनि हिमालयले सुरुआती वर्षमै गरेका थिए । उनकै कार्यकालमा तराई तथा भोटका सिमानाहरुमा रहेका बजार अड्डाहरुलाई पुनर्संरचित गर्ने र नेपाल भारत सिमानाका मुख्य पाँच स्थानमा रहेका बजार अड्डालाई भन्सार कार्यालयमा परिणत गर्ने काम भएको थियो ।

मात्रिकाको एकदलीय मन्त्रिमण्डल चलिरहेकै बेला २०११ असारतिर आर्थिक प्रशासनसम्बन्धी मोडलहरुको अध्ययन तथा अवलोकन गर्न युएसएआइडीमार्फत एक वर्षे फेलोसिपमा अमेरिका गएर फर्केपछि भने हिमालयलाई अर्थ सचिवबाट हटाएर जगेडामा राखिएको थियो । बदलिँदो राजनीति सुवर्ण र बीपी निकट भएकै कारण उनले त्यसो गरिएको हुनसक्ने अनुमान उनले सुनाएका थिए । उनले सुनाएका थिए, ‘फेलोसिप सकेर फर्केपछिका दुई/तीन महिना त म बेकामे जस्तै भए । अर्थ सचिवबाट मलाई जगेडामा राखिएको थियो । सरकारले नै बिदा स्वीकृत गरेर म फेलोसिपमा गएको थिए । त्यहाँ हासिल गरेको ज्ञान आर्थिक नीति बनाउन, कर र भन्सार प्रणालीको सुधार गर्न लगाउँला भन्ने मेरो सोच पुरा हुन नसक्ने देखियो । मलाई जगेडामा राख्नुको कुनै खास कारण सरकारले दिएन ।’

अर्थसचिवबाट जगेडामा राखिएका हिमालयलाई सरकारले राष्ट्र बैंक खोल्ने योजनाअनुसार अफिसर अन स्पेसल ड्युटीको जिम्मेवारी थमाएको थियो । सुरुका एक महिना नेपाल राष्ट्र बैंक स्थापना गर्नका निम्ति आवश्यक ऐनको तर्जुमा गरेका हिमालय विसं २०१३ वैशाख १४ गते राजा महेन्द्रबाट राष्ट्र बैंकको समुद्घाटन गरेलगत्तै गर्भनरमा नियुक्त भएका थिए ।

गर्भनरका रुपमा पनि हिालयले महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारीहरु निर्वाह गरेका थिए । नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष र विश्व बैंक सदस्य बनाउनेदेखि कमजोर सुरक्षा फिचर भएको परम्परागत नोटलाई आधुनिक शैलीको सेक्युरिटी फिचर भएको र नयाँ स्वरुपमा बेलायती कम्पनी डेलारुमार्फत छाप्ने काम पनि उनैको कार्यकालमा भएको थियो ।

गर्भनरका रुपमा हिमालयले निर्वाह गरेको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भनेको भारतीय मुद्रासँग नेपालको स्थितर सटहीदर कायम गर्नु पनि हो । उनले सुनाएका थिए, ‘करिब तीन वर्ष लगाएर पूर्व इलामदेखि पश्चिम कैलालीसम्मका राष्ट्र बैंकका शाखा, उपशाखा र डिपोबाट भएका कारोबारहरुको विश्लेषणबाट हामीले एउटा प्रक्षेपण गरियो । अनि भारु एक सय रुपैयाँको एक सय ६० रुपैयाँ सटहीदर कायम गर्दा सटहीदर स्थिर राख्न सकिन्छ भन्ने निष्कर्षमा पुग्यौं ।’

२०१७ सालमा राजा महेन्द्रले पञ्चायती व्यवस्थाको घोषणा गरेपछि अन्य सरकारी कर्मचारीसँगै हिमालय बर्खास्तीमा परेका थिए । त्यतिबेला उनि बर्खास्तीमा पर्ने सबैभन्दा उच्चपदस्थ सरकारी कर्मचारी थिए । बर्खास्तीमा परेपछि संयुक्त राष्ट्रसंघमा काम गर्ने गरी अमेरिका गएका हिमालयले त्यसपछिका २४ वर्ष विभिन्न देशमा संयुक्त राष्ट्रसंघको नायब आवासीय प्रतिनिधि र आवासीय प्रतिनिधिका रुपमा बिताए ।

संयुक्त राष्ट्रसंघको जागिरे जीवनबाट अवकाश लिएर २०४२ को फागुनमा स्वदेश फर्केपछि पनि हिमालय विभिन्न महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारीहरुमा जोडिइ नै रहे । विद्युत् प्राधिकरणको सदस्यदेखि नेपाल भारतबितको व्यापार तथा वाणिज्य सन्धिको पुनरावलोकनका कामसम्म उनी संग्लन भए । २०४९ माघमा निजी क्षेत्रको पहलमा हिमालय बैंक खोलका हिमालय शमशेर २०६० पछि भने माओवादी द्वन्द्वको शान्तिपूर्ण अवतरणका निम्ति नागरिक आन्दोलनहरुमार्फत सक्रिय थिए ।

राणा परिवारमा जन्मेर पनि प्रजातन्त्र र बहुलवादी शासन व्यवस्थामा विश्वास गर्ने हिमालय खुला बजार र उदारीकरणको पक्षमा थिए । साधारण जीवनशैलीमा रमाउने उनी जीवनको उत्तरार्धमा पनि बिग्रँदो राजनीति र सत्ताकेन्द्रित दलहरूको राजनीतिक गतिविधिहरुलाई नजिकबाट नियाल्दै टिप्पणी गर्न रुचाउँथे । हिमालयको निधनले झन्डै शतक लामो नेपाली समाजको विकास, राजनीति र अर्थतन्त्रको आरोह, अवरोहको एउटा साक्षी नेपाली समाजले गुमाएको छ ।