जन्मदिनमा बिरुवा रोप्ने संस्कार

आमाबुवाले आफ्ना बालबच्चाको जन्मदिन तामझामका साथ मनाउने प्रवृत्ति व्याप्त छ । जन्मदिनमा अक्सर केक काट्ने, मीठोमसिनो पकाएर भोजभतेर खुवाउने, नाचगान गर्ने चलन छ । घरमा मात्र कहाँ हो र कतिपयले त रेस्टुरेन्ट वा पार्टी प्यालेसमा समेत आफ्ना बालबच्चाको जन्मदिन मनाउने गरेका छन् ।

जन्मदिनमा उपहार दिने चलन पनि व्यापक छ । त्यसैले आमाबुवा एवं आगन्तुकले बच्चालाई उपहारसहित जन्मदिनको शुभकामना दिने गरेका छन् । बच्चाको लागि सर्वोत्तम उपहार के हुनसक्छ ?

बच्चाको उमेर, रुचि आदिको मूल्यांकन गरेर यसको जवाफ दिनुपर्ने हुन्छ । यद्यपि बच्चाको जन्मदिनमा उनकै नाममा बिरुवा रोप्नु एउटा राम्रो संस्कारको थालनी हुनसक्छ । बच्चाको जन्मदिनमा बिरुवा रोप्ने संस्कार आफैंमा अर्थपूर्ण र उदाहरणीय हुनसक्छ ।

उदाहरणीय अभ्यास

जन्मदिनमा रुख बिरुवा रोप्नु एउटा नयाँ र उदाहरणीय अभ्यास हुनसक्छ । आफ्नो जन्मदिनमा बिरुवा रोप्ने कुराले उनीहरु यसै पनि दंग हुन्छन् । साथै, उनीहरुलाई यसले प्रकृति र पर्यावरणसँग एकाकार भएर बाँच्न पनि प्रेरित गर्छ । बिरुवा रोप्ने अभ्यासले बच्चामा रुख, प्रकृति आदिको बारेमा थुप्रै व्यावहारिक ज्ञान प्राप्त हुनसक्छ ।

आफूले रोपेको बिरुवा हुर्कंदै जाँदा उनीहरुलाई बेग्लै आनन्द अनुभूत हुन्छ । बिरुवालाई मलजल गर्ने, गोडमेल गर्ने कुराले सधैं उत्साहित र सक्रिय राख्छ । वनस्पति विज्ञ कमल मादेन भन्छन्, ‘जन्मदिनमा अरु तडकभडक नगरी बिरुवा रोप्न सिकाइयो भने यसले उनीहरुलाई अर्थपूर्ण जीवन बाँच्ने कला सिकाउँछ ।’ यस किसिमको अभ्यासले बच्चालाई प्रकृति र वातावरणमैत्री पनि बनाउने उनको भनाइ छ ।

‘जब बच्चाहरु प्रकृतिमैत्री हुन्छन्, उनीहरु स्वस्थ र फूर्तिलो हुन्छन्,’ मादेन भन्छन् ।

समाजशास्त्री डा. मीना उप्रेतीका अनुसार अहिले तामझामका साथ जन्मदिन मनाउने प्रवृत्ति सही होइन । यसले कमजोर आर्थिक स्थितिका अभिभावकमाथि दबाब थपेको र निम्नवर्गीय बालबच्चालाई हतोत्साही गरिरहेको छ ।

‘यदि जन्मदिनमा केक काट्ने, भोज खुवाउने, उपहार दिने भन्दा पनि रुख बिरुवा रोप्ने चलन चलाइयो भने यसले जन्मोत्सवलाई सार्थक बनाउनेछ,’ उनी भन्छिन् ।

के प्रभाव पर्छ ?

जन्मदिनको अवसर पारेर बिरुवा रोप्ने अभ्यासले बच्चामा सकारात्मक कार्यशैलीको विकास हुने बताइन्छ । यसले उनीहरुलाई प्रकृतिमैत्री जीवन बाँच्न सिकाउँछ । साथै, वातावरण हराभरा राख्न उनीहरुको योगदान पनि रहन्छ । पर्यावरण र जीवनका लागि रुखको महत्व बुझ्छन् ।

जब बच्चाले कुनै बिरुवा रोप्छन्, त्यससँग उनीहरुको भावनात्मक सम्बन्ध रहन्छ । रुख जति जति हुर्कंदै जान्छ, उनीहरुमा खुसी हुने बहाना पनि मिल्छ ।

जन्मदिनको अवसर पारेर रुख रोप्ने अभ्यासले पर्यावरणमा ठूलो योगदान पुग्ने बताउँछन् अभियन्ता निपेश ढाका । उनी वातावरण संरक्षणको क्षत्रमा विगतदेखि नै सक्रिय छन् । ‘रुख नै सम्पूर्ण जीवन हो,’ ढाका भन्छन्, ‘त्यसले हामीलाई घाँस–दाउरा, फलसँगै अक्सिजन पनि दिइरहेको हुन्छ । यति गुणी रुखप्रति सद्भाव र प्रेम जगाउनु अहिलेको आवश्यकता हो ।’

अहिले बालबच्चाहरु प्रकृतिबाट विमुख हुँदै गइरहेका छन् । यसले बच्चालाई क्रोधी, उदण्ड र एकलकाँटे बनाउँदैछ । जब बच्चा प्रकृतिसँग नजिक हुन्छन् उनीहरु धैर्यवान, इमान्दार, सहनशील हुने समाजशास्त्री डा. मीना उप्रेती बताउँछन् । ‘जब बालबालिका रुख विरुवासँग नजिक हुन्छन् उनीहरु शान्त र खुसी रहन्छन्,’ उनी भन्छिन् । बालबालिकालाई बजारसँग नभई प्रकृतिसँग नजिक बनाउनुपर्ने उनको सुझाव छ ।

रुख बिरुवा रोप्दा रैथाने जातलाई प्राथमिकता दिनुपर्ने वनस्पतिविद् मादेन बताउँछन् । हाम्रो हावापानी र माटो अनुकूल बिरुवा नै राम्रो हुने उनको भनाइ छ । आफ्नो जग्गाजमिन नहुने वा खुला जग्गामा विरुवा रोप्नका लागि अनुकूल अवस्था नभएकाले घरमै गमलामा कुनै पनि किसिमको वनस्पति रोप्न सक्ने उनको सुझाव छ ।